اصول و تکنیک های جراحی اورام در طب دوره اسلامی (از قرن سوم هجری تا دوازدهم هجری)

مقدمه: در میان شعبه های متعدد طب دوره اسلامی، دانش جراحی کم تر مورد بررسی دقیق و همه جانبه قرار گرفته است. اهمیت این پژوهش، کوشش جهت ارائه تصویری روشن تر از دستاوردهای مهم و تأثیرگذار، در حیطه این علم، در دوره اسلامی بوده است. به این منظور، باید چارچوب ثابت و کلی این دانش، از آغاز تألیف کتب مستقل در طب دوره اسلامی، قرن سوم تا آغاز طب نوین، قرن دوازدهم هجری قمری ترسیم می شد، لذا این چارچوب، در دو بُعد اصول و تکنیک های ثابت جراحان، به طور مستقل بررسی شده است. روش: روش تحقیق کیفی از نوع تحلیل محتوای متون اصلی دانش جراحی دوره اسلامی است. بر این اساس، آثار این دوره زمانی، از شناخته شده و تأثیرگذارترین کتب، همچون «الحاوی فی الطب» رازی، «قانون» ابن سینا، «التصریف» زهراوی تا کتب گمنام تری، همچون «فصول الاعراض» قادری بررسی محتوایی شده اند، در عین حال از لحاظ زمانی نیز، نقطه آغاز تحقیق کتاب «فردوس الحکمه» و نقطه پایان تحقیق نیز، کتاب «خزائن الملوک» شمس الدین احمد بوده است و دیدگاه های این افراد در زمینه جراحی ورم ها، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. در نهایت با روش استقرایی سعی شده است که اصول و تکنیک های ثابت در این حوزه مشخص شود. یافته ها: یافته ها حاکی است که برخی اصول و تکنیک های ثابت در این مقطع زمانی از شرق تا غرب جهان اسلام مورد پذیرش و متداول بوده است. اصل اول، تشخیص صحیح انواع اورام، بر اساس معیار مکان و محتوای ورم بوده است. تعیین محل دقیق جراحی، رعایت اصول احتیاطی، روش های جلوگیری از خونریزی و بخیه زدن از اصول دیگر جراحی اورام بوده است. تکنیک های جراحی اورام نیز شامل: سه روش کلی شکافتن، قطع کردن و داغ کردن بوده است. شکافتن شامل تکنیک های شکاف عمودی (از بالا به پایین)، شکاف عرضی، شکاف بدون کَشط کردن، شکافتن با تکنیک داغ زدن، تکنیک هلالی و تکنیک چلیپایی بوده است. قطع کردن نیز به روش سَلخ کردن و تکنیک قطع کردن لوزه ها و ورم های حلق بوده است. در مواردی محدود نیز، برای درمان، از داغ کردن استفاده شده است. آشنایی تخصصی با انواع ابزارهای جراحی مورد نیاز، یکی از اصلی ترین اصول هر جراحی در طب دوره اسلامی است. ابزارهای تخصصی این نوع جراحی شامل داغه، انواع قلاب ها، نیشترها، قیچی، میل آزمایش و انبر است. نتیجه گیری: بخش عمده اصول و تکنیک های درمانی در حوزه جراحی اورام، در متون شاخص طبی قرن 3 تا 6 هجری قمری ارائه شده است و از قرن هفتم تا قرن سیزدهم که طب نوین وارد جهان اسلام شده، تقریباً بخش عمده منابع تکرار نظریات منابع پیشین بدون بررسی انتقادی و ارائه هر گونه نوآوری است و اساساً تلاشی نیز برای جلوبردن مرزهای این دانش انجام نشده است که شاهد آن شرح خلاصه گونه آثار مرجعی همچون «قانون» ابن سیناست. شاید علت اصلی را باید اولاً در ضعف همه جانبه تمدن اسلامی و متعاقبش، افول نظام آموزش طب متکی بر مشاهده تجربی دانست و از طرف دیگر کمبودهای تکنولوژیکی و فنی مانع رشد بعد میکروسکوپیک این دانش و به تبع آن ساخت ابزارهای جدید و مناسب ترین شده است.